Okres okupacji
Na szczęście działania wojenne nie zniszczyły powstających obiektów spółdzielczych i wkrótce, po zakończeniu bezpośrednich działań wojennych, rozpoczęto kontynuację zadań Spółdzielni. Oczywiście Spółdzielnia przeszła pod „opiekę” okupanta, jednakże większość załogi stanowiły te same osoby, które tu pracowały przed wybuchem wojny. Zaś inż. Marek wraz z kierownictwem Spółdzielni postawili przed sobą nowe następujące cele:
1/ utrzymać produkcję przetwórni, dzięki której wiele młodych ludzi uniknie wywiezienia na prace przymusowe do Niemiec.
2 / Pomagać byłym oficerom i żołnierzom WP w przedostawaniu się na tereny innych państw, w których tworzone są polskie oddziały oraz osobom cywilnym organizującym Ruch Oporu na terenach okupowanych.
3/ Pomagać miejscowej biednej ludności i osobom obcym zamieszkałym tu powodu przesiedlenia oraz więźniom.
4/ dążyć do dalszego kształcenia młodzieży poprzez organizowanie tajnych kompletów nauczania. 5/Wykorzystywać każdą okazję do rozbudowy i modernizacji zakładu przetwórczego oraz rozbudowy bazy surowcowej.
W lecie 1940 r .inż. Marek, po rozmowie z „Maciejem” (Janem Cieślakiem), oficerem Związku Walki Zbrojnej, oficjalnie został członkiem tej organizacji, działając pod pseudonimem „Lanca”. Jednocześnie zdeklarował włączenie do akcji ZWZ całej Spółdzielni, a także wielu osób pracujących w szkółkach drzewek owocowych oraz indywidualnych sadowników. Współpraca Spółdzielni z Ruchem Oporu miała różne formy np. fikcyjne zatrudnianie oficerów WP, naukowców i ludzi kultury, jako zbieraczy runa leśnego, czy też zatrudnianie w przetwórni ludzi, którym groziła wywózka do Niemiec, wyszukiwanie mieszkań zastępczych dla ludzi „spalonych”, którym groziło aresztowanie, niesienie pomocy rodzinom wysiedlonym i aresztowanych, których los rzucił w te strony, a także miejscowym biednym rodzinom , wysyłanie paczek żywnościowych i z odzieżą do obozów koncentracyjnych i więzień, (w ramach RGO), kolportowanie prasy podziemnej i wiadomości radiowych .
Ponadto udzielano pomocy w organizowaniu tajnego nauczania na terenie całego powiat, a także i poza jego granicami, jeśli zaszła taka potrzeba. Omawiając działalność Spółdzielni w tym zakresie, należy tu podkreślić również szczególne zaangażowanie się inż. Marka – który został wybrany na delegata Rządu Londyńskiego, a także szczególną działalność mgr Jana Sobczyka – głównego księgowego Spółdzielni, który zginął w obozie w Oświęcimiu. W jego mieszkaniu głównie odbywały się zebrania zaprzysiężonych. Jako główny księgowy ukrywał przed władzami okupacyjnymi faktyczny majątek Spółdzielni, prowadząc podwójną księgowość. Dzięki temu można było udzielać pomocy materialnej tak partyzantom, jak i ludności cywilnej. Jako oficer kulturalno – oświatowy pomagał i współdziałał w zakresie tworzenia tajnego nauczania –nie tylko w Tymbarku, ale także daleko i poza Tymbarkiem (np. Ujanowice, Szczyrzyc, Skrzydlna, Nowy i Stary Sącz, Nowy Targ ) W ramach działalności ZWZ ze Spółdzielnią ściśle współpracował dwór, którego właścicielką była Zofia Turska. Miała ona bezpośredni kontakt nie tylko z Markiem, lecz również i innymi osobami z kierownictwa Spółdzielni. Tą współpracę najlepiej przedstawia chyba J. Bieniek, w swym artykule zamieszczonym w „Roczniku Sądeckim” (t.12 z 1971 r.) pisząc :„poza setkami bezimiennych zaopatrzeniowców limanowskiej wsi, wymienić należy szczególnie ofiarnych ziemian tutejszych, a więc dwory i dworki Żuk-Skarszewskich z Przyszowej, Romerów z Jodłownika – Lipia i Turskiej z Tymbarku oraz Tymbarską Spółdzielnię Owocarską, a właściwie jej kierownika technicznego inż. Józefa Marka „Lanca”. Żuk-Skarszewscy zaopatrywali głównie oddziały partyzanckie, Romerowie Sztab Obwodu i II batalion, Turska z Markiem – Sztab Inspektoratu i dowództwo I PSK – AK, a poza tym każdego, kto się pod rękę nawinął.” Nie zapomniano też o oświacie i kulturze. I tu wykorzystywano każdą okazję, by przypomnieć prawdziwą polską kulturę. Przykładem tego mogą być kilkakrotne „odwiedziny” znanego artysty teatralnego Juliusza Osterwy, o czym pisze W. Szkaradkówna – Lubasiowa, w swym artykule „Szlakiem wspomnień”, zamieszczonym w tygodniku „Kierunki” (nr 20 z 17.051987 r.)
Oto krótki fragment tego artykułu:…” Potem dołączył do nas inż. Józef Marek, który w latach trzydziestych założył w Tymbarku chłopską spółdzielnię owocarską, nauczył sadzić i pielęgnować rozległe sady i wybudował fabryczkę do przetwarzania wyhodowanych owoców. W czasie okupacji zaś z tejże marmoladziarni zrobił ognisko sprawy podziemnej (…). Wówczas na obiedzie u pani Turskiej, Juliusz Osterwa i Józef Marek, chłopski działacz, debatowali nad kształtem przyszłego państwa polskiego.(…) W porze podwieczornej przyjechali do dworku nowi goście: Romerowie z Jodłownika z Łucją, która pisała wiersze, i z klasztoru cystersów w Szczyrzycu ojciec Stanisław, znawca i miłośnik literatury.(…) Nigdy już „Wyzwolenie” nie zrobiło na mnie takiego wrażenia jak wówczas. Osterwa zachwycał i wzruszał. O , jakże on odczuwał ten toczący się w duszy Konrada spór, zwłaszcza kiedy podkreślał „Ja jestem wolny!” – my też czuliśmy się wolni i pełni siły, mimo okupacyjnego terroru.” Duży wpływ na rozwój kultury środowiska miał również dwór przez utrzymywanie tradycji narodowych – co szczególnie ważne było w okresie okupacji. Wykorzystywano w tym celu takie okazje , jak imieniny kogoś ze dworu oraz dożynki, gaiki, sobótki, jasełka itp. Organizowane były wtedy specjalne imprezy, w czasie których występowała „grupa aktorska” złożona z dzieci i młodzieży, a także i starszych, wykonując przygotowany uprzedni odpowiedni repertuar, do którego wplatano motywy patriotyczne, co podnosiło na duchu widzów i słuchaczy. Opracowaniem ich zajmowały się przeważnie miejscowe nauczycielki, w czym celowała znana tu i ceniona Bronisława Szewczykówna (ciocia inż. Marka).
We dworze ukrywali się również ludzie oświaty, nauki i kultury, których przygarniał Marek i wspólnie z Turską „zatrudniali ich”, jako guwernerów, ogrodników, gajowych itp. „fachowców”. Między innymi „pracowali” tu: prof. SGGW W. Goriaczkowski – sadownik, prof. M. Chroboczek – warzywnik, prof. A.Mehring – specjalista od przetwórstwa owocowo – warzywnego, czy Feliks Kuczkowski, o którym wspomina Zofia Nałkowska w swej książce Dzienniki czasu wojny (Czytelnik, W-wa, 1972, str.433). Pisze tam: „Okupację spędził początkowo w Milanówku, a w latach 1942 – 1945 – jako guwernator we dworze w Tymbarku pod Limanową, polecony przez geografa Tadeusza Radlińskiego.
W ramach „podziemnej pracy Spółdzielni” współpracowano nie tylko z pojedynczymi osobami, lecz wręcz z całymi zespołami czy instytucjami, jak np. z Urzędem Gminnym, który wydawał fałszywe dokumenty osobom „spalonym” zmniejszał limity kontygentów rolnych, itp., Urzędem Pocztowym, zespołem kolejarzy stacji PKP itp. Dla przykładu- naczelniczka poczty – Helena Lorek -udostępniała wtajemniczonym kontrolę przesyłek do Gestapo, posterunku żandarmerii, prowadzono podsłuch rozmów telefonicznych itp. Kolejarze przewozili żywność przeznaczoną dla partyzantów i ludności borykającej się z brakiem tej żywności. Ponadto informowali dowództwo oddziałów partyzanckich o kolejowych transportach wojskowych, czy większych transportach broni. To tylko luźne przykłady tej współpracy, której podanie w całości jest niemożliwością. Oczywiście nie odbyło się bez różnych szykan ze strony okupanta, aresztowań, umieszczaniu w więzieniach, czy też skazywania na kary w obozach koncentracyjnych, gdzie ginęli, jak np., w/w główny księgowy, mgr Jan Sobczyk, czy Ludwik Myszkowski – brak Zofii Turskiej. A mimo to inni nadal pracowali podobnie, nie zrażając się tym co im mogło grozić. Również i inż. Markowi groziło aresztowanie, który od początku okupacji był szczególnie inwigilowany przez władze okupacyjne. Wprawdzie kilkakrotnie udało mu się uniknąć aresztowania. Pewnego dnia na teren Spółdzielni zajechał samochód z kilkoma gestapowcami.
Inż. Marek akurat pomagał przy budowie i był ubrany w stare dziurawe spodnie i równie podobnie podartą koszulę. Kiedy jeden z gestapowców podszedł właśnie do niego i spytał, gdzie może być inż. Marek, ten spokojnie odpowiedział, że chyba z panami w biurze – i wskazał ręką kierunek do biur. Kiedy gestapowcy ruszyli w kierunku wejścia inżynier natychmiast „zginął w pobliskich krzakach. Cudownie został ocalony – jak później wspominał. Tym razem udało się, jednakże w nocy z 2 na 3 lipca 1944 r. Gestapo wraz z żołnierzami formacji SS przeprowadziło w Tymbarku i okolicy masowe aresztowania. Na liście aresztowanych znajdowało się około 100 osób, z których udało im się aresztować tylko 37. Wśród nich znajdował się także inż. Marek, który od chwili aresztowania zamilkł zupełnie. Dopiero kiedy samochód z aresztowanymi przejeżdżał przez Kaninę powiedział „Popatrzmy ostatni raz na te młode sady, bo to nasza wspólna, nie ukończona jeszcze praca”.
W Nowym Sączu dowieziono ich do aresztu w budynku Gestapo, gdzie odbywały się codziennie przesłuchania. Właściwie wszyscy mieli być natychmiast rozstrzelani, jednakże egzekucje wstrzymano dzięki interwencji Rady Głównej Opiekuńczej oraz innych osób mających wpływ na niektórych funkcjonariuszy SS. Odnośnie Rady Głównej Opiekuńczej zaznaczyć należy, że inż. Marek rozmyślnie podpisał z nią umowę, że cała produkcja zakładu przetwórczego dostarczana będzie do magazynów i składnic terenowych RGO, dzięki czemu stworzył duże możliwości aprowizacyjno – transportowe i legalizacyjne dla ludzi biednych i ruchu oporu.
Dokładny przebieg wydarzeń związanych z aresztowaniem pracowników Spółdzielni i możliwości zwolnienia większości tych osób opisuje dr Józef Macko w swej książce pt. „Góry zakwitną sadami” . Tutaj brak miejsca na dokładny opis. Jednakże dla lepszego zrozumienia należ wyjaśnić, że po zwolnieniu dra Józefa Macko, który również był aresztowany w tej łapance i jako pierwszy zwolniony, ten natychmiast rozpoczął działania mające na celu uwolnienie inż. Marka. By uzyskać przychylność zastępcy komisarza Gestapo z Nowego Sącza, (który z wykształcenia był dyplomowanym artystą – skrzypkiem), a który miał duży wpływ na komisarza, wręczył mu własne, bardzo wartościowe skrzypce włoskie z 1721 r. – wiedząc, że ten nie odmówi ich przyjęcia.
Dzięki temu prezentowi udało się uzyskać zwolnienie nie tylko dla inż. Marka, ale również dla większości aresztowanych wraz z nim innych pracowników „Owocarni”, którzy byli w tym dniu aresztowani w Tymbarku. Niestety, nie udało się zwolnić wszystkich. W dniu 17 lipca 1944 r .zostali oni w Słopnicach – na obrzeżu starego cmentarza przy drodze do Zaświercza – rozstrzelani wraz z innymi więźniami przywiezionymi z więzienia Montelupich z Krakowa oraz z Nowego Sącza.
W sumie rozstrzelano 32 zakładników, a wśród nich z Tymbarku zginęli: Jan Miśkowiec, Jan Palka, Stanisław Sobczak z Tymbarku i Stanisław Sobczak z Zamieścia. Dzięki takiemu obrotowi sprawy i ocaleniu aresztowanych „Owocarnia” mogła podjąć dalszą produkcję – no i znowu wrócić do dalszej walki z okupantem. Wprawdzie było to bardzo trudne, gdyż Krakowska Komenda SS wkrótce przysłała do Tymbarku– osławioną już ze swych zbrodniczych działalności – kompanię SS Matingena jako karną kompanię. Należy tu przypomnieć, że kompania ta, w latach 1941 – 1943 – krwawo zapisała się w pamięci Lwowa oraz innych miejscowości, gdzie masowo mordowała intelektualistów polskich – księży pisarzy, profesorów, lekarzy, aktorów i innych, których trudno tu nawet wymienić. W Tymbarku, na swą kwaterę zajęli główny budynek „Owocarni”, skąd robili wypady, mordując niewinnych ludzi. Wybranie głównego budynku „Owocarni „ miało na celu sprowokowanie jakiegoś zajścia, które dało by podstawę do całkowitej likwidacji Spółdzielni. Dzięki jednak zrozumieniu sytuacji i odpowiedzialności wszyscy pracownicy starali się aby „coś takiego” nie nastąpiło. I dzięki takiej postawie pracowników „Owocarnia” została uratowana. Nie obyło się jednak bez poważnych strat, jakie w terenie spowodowała kompania Matingena. Przykładem tego jest Porąbka i Gruszowiec, gdzie wymordowano większość mieszkańców, a osiedla te zostały spalone. Wobec takiej sytuacji działalność podziemna aktywu Spółdzielni musiała niestety osłabnąć.
Inż. Marek musiał zrezygnować z funkcji Delegata Rządu na powiat limanowski, by czas poświęcić sprawom Spółdzielni, zwłaszcza, że zarządzeniem władz dystryktu, z dnia 10 listopada 1944 r. działalność „Owocarni” została zamknięta, a majątek miał ulec konfiskacie i zniszczeniu. Już w październiku 1944 r. do „Owocarni” dotarła poufna wiadomość, że w związku z cofającym się frontem, tak „Owocarnia”, jak i cały Tymbark zostaną spacyfikowane. Wcześniej jednak majątek „Owocarni” zostanie wywieziony do Niemiec. Dzięki tym wiadomościom zastosowano odpowiednie zabiegi, dzięki którym do tego nie doszło. Wprawdzie trzy dni wcześniej, przed wkroczeniem wojsk wyzwoleńczych rozpoczęto przygotowania do tej akcji, jednakże dzięki współpracy naszych partyzantów z partyzantami radzieckimi, które również działały w tych okolicach, udało się temu zapobiec. Nad Tymbarkiem pojawiły się samoloty radzieckie, które zrzucały lekkie bomby. Niemcy jednak, pragnąc kontynuować zaplanowaną akcję zniszczenia Tymbarku – w tym i „Owocarni” – wysadzili most kolejowy na rzece Łososina, oddalony zaledwie około 200 m od Spółdzielni. Zniszczono również budynek stacji PKP. „Owocarnię” natomiast miano wysadzić następnego dnia. Materiały do wysadzenia były już na terenie Spółdzielni, a także trzech saperów, którzy mieli dokonać aktu zniszczenia. Wobec takiego faktu działacze Spółdzielni z dowództwem partyzantów uzgodnili pewne działania i postanowiono działać na zwłokę. Saperom oświadczono, że właśnie przed ich przybyciem była tu specjalna komisja Wermachtu, która wyraziła zgodę, by budynku Spółdzielni nie wysadzać. Skoro decyzja ta jeszcze nie dotarła do jednostki saperów to można przecież jej „prawdziwość’’ potwierdzić w komendzie Wermachtu. Jednocześnie przygotowano dla saperów specjalną libację, skutkiem której umysły ich zostały poważnie zamroczone. Postanowili więc wysadzenie zakładu odłożyć do następnego dnia. Niezależnie od tych zabiegów oddział partyzancki por. Wietrznego czuwał w pobliży gotów do błyskawicznej interwencji, gdyby saperzy chcieli jednak dokonać wysadzenia budynku. Kiedy więc saperzy byli już mocno na rauszu, wszczęto fałszywy alarm, krzycząc, że do Tymbarku wkroczył oddział duży oddział radzieckich partyzantów z odsieczą i strzelają do Niemców na tymbarskim rynku. Wystraszeni saperzy zdążyli biegiem wsiąść do drezyny kolejowej i odjechali w kierunku Chabówki. Na miejscu pozostawili swój sprzęt i około 2 ton dynamitu. Dzięki takim zabiegom udało się uchronić od zniszczenia budynki Spółdzielni. Tak więc inż. Marek ochłonął nieco – podobnie jak i inni pracownicy Spółdzielni.
Spokoju tego nie doznali jeszcze mieszkańcy Tymbarku, z powodu kwaterowania tu oddziału esesmanów, których zadaniem było wymordowanie mieszkańców oraz spalenie wszystkich domów – o czym mieszkańcu nie wiedzieli. Na szczęście wkrótce do Tymbarku wkroczył rzeczywiście oddział wojska radzieckiego, przed którym szybko uciekali pozostali esesmani. Po lekkim uspokojeniu się atmosfery w Tymbarku, dowódca oddziału radzieckiego zwołał spotkanie miejscowej ludności na terenie placu tartacznego. Tu polecił tłumaczowi odczytać pismo, jakie znaleziono w kieszeni poległego oficera SS.
Jak się okazało, pismo to zawierało rozkaz spalenia i zniszczenia całego Tymbarku oraz wymordowania jego mieszkańców. Teraz dopiero zrozumiano, jaka czekała ich tragedia i to u progu wolności.
Stanisław Wcisło
cdn
zdjęcia z: „Solidarność 1980-2000”, Wojciech Milewski, Teresa Sowińska
