Author: Irena Wilczek Sowa

Straconka (niem. Dresseldorf lub Drösseldorf) – dzielnica zwyczajowa Bielska-Białej położona w południowo-wschodniej części miasta w dolinie potoku Straconka u podnóża Beskidu Małego (konkretnie szczytów wchodzących w skład Grupy Magurki Wilkowickiej), dawna wieś założona w XVI wieku i przyłączona do miasta w 1973. Dominuje w niej zabudowa jednorodzinna, znaczną część zajmują też tereny leśne. Jest to popularny punkt wyjściowy turystyki górskiej. Granice obrębu ewidencyjnego Straconka – odzwierciedlające na północy i zachodzie granice dawnej wsi – są zbliżone do granic osiedla samorządowego (jednostki pomocnicznej gminy) o tej samej nazwie zamieszkiwanego przez około 3,5 tysiąca mieszkańców.

Położenie

Granice obrębu ewidencyjnego Straconka (kod TERYT 246101_1.0019) wyznaczają^[1]:

• na południu, wschodzie i północnym wschodzie – granica administracyjna Bielska-Białej z gminą Wilkowice i gminą Kozy
• na północy – ulica Matecznik i linia na jej przedłużeniu, następnie ulica Wspólna i linia na jej przedłużeniu, następnie nieregularna linia biegnąca na południe od ulicy Langiewicza, a potem w rejonie przecięcia ulicy Langiewicza z drogą ekspresową S1 w kierunku Doliny Złotego Potoku – granica z Lipnikiem
• na zachodzie – linia prosta biegnąca na wschód od ulicy Brackiej i Jeździeckiej w pobliżu drogi ekspresowej S1, ulica Wczasowa i linia przebiegająca wschodnimi zboczami Łysej Góry ulicy Wczasowej do granicy miasta – granica ze Złotymi Łanami i Leszczynami w ramach obrębu ewidencyjnego Lipnik oraz z Mikuszowicami Krakowskimi

Północna i zachodnia granica obrębu są tożsame z granicami dawnej wsi obowiązującymi w latach 1791/1844–1973. Obręby ewidencyjne o nazwie Straconka znajdują się również na terenie gminy Wilkowice (kod TERYT 240210_2.0006) oraz na terenie gminy Kozy (kod TERYT 240207_2.0002) – są to części dawnej wsi Straconka włączone do tych gmin w 1973.

Granice osiedla (jednostki pomocniczej gminy) Straconka są bardzo zbliżone do powyższych z tą różnicą, że granica północna nie ma nieregularnego przebiegu, tylko opiera się o granicę naturalną w postaci cieku wodnego o nazwie Złoty Potok, tak więc do Straconki w rozumieniu samorządowym należą również niektóre zabudowania w rejonie ulicy Brzóski, Langiewicza i Wspólnej, które są częścią obrębu Lipnik. Drobne odchylenia występują ponadto przy ulicy Wczasowej, gdzie kilka parcel po jej wschodniej stronie jest częścią obrębu Straconka, ale należy do osiedla Mikuszowice Krakowskie^[1].

Do tradycyjnych nazw miejscowych, które wciąż są obecne w świadomości mieszkańców i występują na mapach, należą^[2][3][4][5]:

• Mała Straconka – przysiółek u podnóża Magurki Wilkowickiej i Rogacza, w rejonie ulicy Małej Straconki
• Do Chrobaków – na wschód od Małej Straconki, zabudowania na końcu ulicy Sodowej i Rajdowej
• Do Polaków – na południowy zachód od Małej Straconki, w rejonie ulicy Borsuczej
• Hańderkula (lub Osiedle Hańderkula) – przysiółek najbliższy granicy miasta w drodze na Przegibek
• Podlas (lub Pod Lasem) – pomiędzy centrum dzielnicy a Hańderkulą, w rejonie pętli autobusowej Straconka Zakręt

Historia

Dzieje Straconki sięgają XVI wieku. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z roku 1564. Była to jedna z trzech – obok Białej i Międzybrodzia – osad założonych na terenie dóbr lipnickich za rządów Floriana Zebrzydowskiego. Zasadźcą był ówczesny sołtys lipnicki Walenty Krzyszko. Pierwszymi mieszkańcami nowej osady byli lipniczanie niemieckiego pochodzenia etnicznego i najprawdopodobniej wyznania wyznania luterańskiego (zważywszy fakt, że w Lipniku w tym czasie niemal wszyscy mieszkańcy przeszli na luteranizm)^[6]. Pod koniec XVI wieku starostowie lipniccy sprowadzili do Straconki osadników wołoskich. Obie grupy ludności wymieszały się wkrótce, dając początek nowej społeczności^[7]. W tekstach źródłowych równolegle pojawia się słowiańska (polska) nazwa miejscowości Straconka (po raz pierwszy 1569) przeniesiona od nazwy przepływającego przez nią potoku („tracącego się” w górach) oraz niemiecka Dresseldorf (po raz pierwszy w 1639, potem również w postaciach Drösseldorf czy Drüsseldorff), której etymologia wiąże się z drozdami lub archaicznym określeniem olchy^[8]. Na początku XVII wieku Straconka liczyła około 150 mieszkańców^[9].

Jako samodzielna miejscowość, odrębna od Lipnika, Straconka zaczęła się kształtować w XVII wieku. Pierwszym znanym z nazwiska sołtysem był Jakub Teczel w 1695^[10]. W tym samym okresie trwała akcja kontrreformacyjna, która nabrała na intensywności szczególnie po uruchomieniu misji jezuickiej w Białej w 1708. Z 1737 pochodzi wzmianka, że w Straconce żyło już tylko dwóch protestantów. Wieś stała się wyłącznie katolicką, jaką miała pozostać aż do XX wieku^[11]. Do połowy XVIII wieku liczba ludności wzrosła do około 300 mieszkańców^[12].

W 1772 Straconka, wraz z całym dawnym księstwem oświęcimskim, stała się częścią habsburskiej Galicji. W 1791 utworzony został w Straconce niezależny od Lipnika zarząd gminny^[13]. Wytyczona wtedy pierwsza ścisła granica między obiema miejscowościami uległa korekcie w 1844. Spornym terenem pogranicznym był tzw. Dział na południe od dzisiejszego Osiedla Lipnickiego. Pierwotna granica biegła w prosty równoleżnikowy sposób przez Dział, ale po plebiscycie przeprowadzonym wśród miejscowych gospodarzy została zastąpiona nową linią graniczną o bardzo nieregularnym przebiegu, którą do dzisiaj odzwierciedla kształt obrębów ewidencyjnych Lipnik i Straconka w tym rejonie^[14]. W tym czasie, jak widać na mapie katastralnej z 1845, wyraźnie zarysowany był już podział przestrzenny na Wielką (niżej położoną centralną część miejscowości) i Małą Straconkę (bezpośrednio u podnóża Magurki). Specjalny status miał las na zboczu Gaików na pograniczu Straconki i Lipnika, który już od końca XVIII wieku stanowił enklawę w posiadaniu miasta Białej^[13][15]. Na mocy reformy z 1848, która znosiła dominium lipnickie jako organ administracyjno-sądowy, Straconka uzyskała pełną samodzielność administracyjną, stając się gminą jednowioskową w powiecie bialskim^[16].

W XIX wieku przeobrażeniom uległa struktura społeczno-ekonomiczna Straconki. Niegdyś rolniczo-pasterska wioska zaczęła przeradzać się w miejscowość o charakterze podmiejskim, gdzie wielu mieszkańców (według szacunków z lat 80. XIX wieku około 1/3, później ten odsetek jeszcze wzrósł) znajdowało zatrudnienie w zakładach przemysłowych Bielska i Białej. Duże znaczenie miało uruchomienie w 1875 dwóch kamieniołomów, „dolnego” i „górnego”, z których korzystały odpowiednio firmy budowlane Andreasa Walczoka oraz Juliusa, a następnie Carla Korna. Ten drugi został z czasem rozbudowany do rozmiarów największego kamieniołomu w całym okręgu bielsko-bialskim. Kamieniołom Korna działał do 1919, Walczoka – do 1936, przy czym działalność w ich wyrobiskach kontynuowano do lat 70. XX wieku^[17]. W latach 1872–1875 wybudowano kościół Matki Bożej Pocieszenia; został on rozbudowany w 1889, a w tymże roku ustanowiono odrębną od Lipnika parafię straceńską^[18]. Pod koniec XIX wieku Straconka stała się popularną miejscowością letniskową. Duże zasługi w promowaniu Straconki miało towarzystwo Beskidenverein, które w 1903 otworzyło schronisko turystyczne na Magurce Wilkowickiej^[19]. W 1901 uruchomione zostały w Straconce ujęcie wody pitnej i stacja filtrów dla wodociągów miasta Białej. Realizacji miejskiej inwestycji towarzyszył wieloletni spór z władzami wsi, które obawiały się obniżenia poziomu wód i negatywnych konsekwencji dla miejscowych gospodarzy. Już w tym czasie rozważana była koncepcja włączenia Straconki w granice Białej. Dla celów tworzenia strefy ochronnej wokół ujęcia miasto wykupiło szereg gruntów w Małej Straconce^[20].

W 1857 wieś liczyła 967 mieszkańców w 106 domach. Do 1890 liczba domów wzrosła do 123, a mieszkańców – do 1276. Niemal wszyscy byli polskojęzycznymi katolikami, naliczono jedynie 22 osoby przybyłe z innych części Austro-Węgier posługujące się językiem niemieckim, czeskim lub włoskim (grupa pracowników kamieniołomów) i 11 ewangelików^[21]. Według spisu ludności z 1900 w 137 budynkach w Straconce na obszarze 1292 hektarów mieszkało 1576 osób (gęstość zaludnienia 122 os./km²), z czego wszyscy byli katolikami, 1530 (97,1%) polsko-, 10 niemieckojęzycznymi, a 12 osób posługiwało się innym językiem^[22].

Do idei połączenia Straconki z Białą powracano kilkukrotnie po I wojnie światowej, gdy po upadku Austro-Węgier miejscowość znalazła się w granicach Polski, w powiecie bialskim województwa krakowskiego. W odróżnieniu jednak od Lipnika pozostała ona odrębną wsią, od reformy administracyjnej w 1934 współtworząc gminę Biała-wieś^[23]. Również konflikt z miastem w sprawie wodociągów ożywał w nowych realiach, ponieważ eksploatacja wodociągów rzeczywiście prowadziła do wysychania potoku Straconka. Kontynuowany był wykup gruntów przez bialski magistrat i poszerzanie strefy ochronnej ujęcia wód^[24]. Według danych z 1933 Straconka liczyła 1836 mieszkańców zamieszkujących 195 budynków^[25].

W czasie II wojny światowej Straconka została włączona bezpośrednio do III Rzeszy jako część landkreisu Bielitz. Policyjny spis ludności z grudnia 1939 wykazał 1833 mieszkańców, w tym 1815 (99%) Polaków, 16 Niemców i dwóch Ślązaków^[26]. W kolejnych latach do jednej z kategorii Deutsche Volksliste przypisane zostało około 270 osób (15% ludności)^[27]. W 1940 wieś połączono w jeden okręg urzędowy (Amtsbezirk) z Lipnikiem i częścią Mikuszowic Krakowskich^[28]. Podczas wojny śmierć poniosło 48 mieszkańców Straconki. Armia Czerwona wkroczyła do wsi 9 lutego 1945 i pozostała w niej do 5 maja, dokonując w tym czasie licznych rabunków, gwałtów i dewastacji mienia^[29]. W Polsce Ludowej przywrócono przedwojenny podział administracyjny, w tym gminę Biała-wieś, która w 1951 – w związku z połączeniem Bielska i Białej w jeden organizm miejski – została przeniesiona z województwa krakowskiego do katowickiego. W 1954 utworzono gromadę Straconka, która była ostatnią formą istnienia miejscowości jako samodzielnego bytu administracyjnego. Dekady powojenne związane z zanikiem rolnictwa, rozwojem budownictwa jednorodzinnego nowego typu i licznymi inwestycjami, jak elektryfikacja (w latach 50.), regulacja potoku Straconka (1960) i budowa nowej drogi do Międzybrodzia Bialskiego przez przełęcz Przegibek (1964)^[30].

1 stycznia 1973 Straconkę podzielono pomiędzy Bielsko-Białą, gminę Kozy i gminę Wilkowice. W skład Bielska-Białej wszedł cały zamieszkany obszar Straconki o powierzchni 509 ha, przez co pojęcie Straconka odnosi się obecnie tylko do dzielnicy Bielska-Białej. W skład gminy Kozy weszły obszerne, lecz zupełnie niezaludnione, górskie połacie Straconki o powierzchni 579 ha (ze szczytami Czupel, Gaiki oraz Groniczki), które obecnie stanowią południową połowę gminy. Do gminy Wilkowice wszedł wąski klin obszaru górskiego (203 ha, zbocza Sokołówki, Magurki Wilkowickiej i Rogacza) tworzący połączenie z gminą Kozy^[31]. W chwili włączenia do miasta wieś liczyła 1937 mieszkańców^[32]. W kolejnych dekadach Straconka w pełni zintegrowała się przestrzennie i funkcjonalnie z Bielskiem-Białą, stanowiąc jego typową dzielnicę przedmiejską o przewadze zabudowy jednorodzinnej. Utworzona w 2002 jednostka pomocnicza gminy obejmująca całą bielsko-bialską część historycznej Straconki liczyła według danych z 31 grudnia 2017 3365 mieszkańców^[33].

Zabytki

• kościół Matki Bożej Pocieszenia – katolicki kościół parafialny, zbudowany w stylu neogotyckim według projektu Andreasa Walczoka w latach 1872–1875, rozbudowany w 1889 (wieża) i w latach 2005–2016
• kapliczka późnobarokowa pw. Najświętszej Marii Panny z 1830 przy skrzyżowaniu ulic Górska i Wspólna^[34], wpisana do rejestru zabytków 17 lipca 2020 (nr rej. A/677/2020)
• głowa lwa wykuta z piaskowca podczas I wojny światowej przez włoskich jeńców wojennych w straceńskich kamieniołomach – miała być elementem cmentarza wojennego, umieszczona jako pomnik przy budynku remizy strażackiej (Górska 129)^[34][35]
• relikty zabudowy wiejskiej, np. Górska 46 (dom drewniany), Górska 134 (dawna gospoda gminna z 1864), Górska 160 (dom drewniany, dawna Sokolnia), Górska 177 (dom drewniany), Górska 180 (dom murowany z 1870), Górska 189 (dawna leśniczówka z lat 80. XIX wieku), Górska 204 (dom murowany z 1827)^[36][34]
• cmentarz parafialny – założony w 1878^[36]
• pomnik przyrody – dąb szypułkowy 300-letni o obwodzie pnia 505 cm, przy remizie strażackiej^[34]
• Źródełko Walczoka – ujęcie wodne obudowane konstrukcją kamienną z wyrytą datą 1883^[37]

Przełęcz u Panienki