Dzieje Związku Strzeleckiego w Tymbarku – część 1.

Hej, strzelcy, wraz – nad nami Orzeł Biały,

A przeciw nam śmiertelny stoi wróg;

Wnet z naszych strzelb piorunne zagrzmią strzały,

A lotem kul kieruje Zbawca Bóg!

Więc gotuj  broń  i kulę bij głęboko,

O ojców grób bagnetów poostrz stal,

Na odgłos trąbki twój sztuciec bierz na oko,

Hej, baczność! Cel! I w łeb lub serce pal!

Hej, trąb, hej trąb,

Strzelecka trąbko, w dal!

A kłuj, a rąb

I w łeb lub serce pal!

Graj, trąbko, graj, jak grałaś przez wiek cały

Do marszu tym, co szli do Polski bram.

Słysz, bracie, słysz, minionych lat sygnały

Sztafety znak z kolei dają nam.

Więc gotuj broń…..

Bagnetów szturm wolności zdobył  szaniec,

Zwyciężył duch mężnością rąk i nóg,

Lecz biada, aby zwijać straż u granic,

Gdy na przedpolach czyha zdrajca wróg

Więc gotuj broń…

Bałtyku szum, że nasza sprawa święta,

Od wieków huczy aż po Karpat wał!

Na bój zaprawia orzeł swe orlęta,

By porwać je na pierwszy odgłos   dział!

Więc gotuj broń…

Aby przypomnieć dzieje Związku Strzeleckiego w Tymbarku należy omówić jego genezę –  od samej idei po działalność w różnych okresach historycznych naszego kraju. Warta intelektualnego wysiłku jest również próba udzielenia odpowiedzi na temat pochodzenia nazwy, wskazania przesłanek towarzyszących powstaniu tej organizacji, wyszczególnieniu zakresu jej działalności i celów zakładanych po obecnie realizowane.

Trudne początki w małopolskiej ziemi

 Idea Strzelca narodziła się w okresie, kiedy Polska była podzielona pomiędzy trzech zaborców – Austrię,  Niemcy i Rosję. Podlegająca monarchii austro-węgierskiej dzisiejsza Małopolska – zwana wówczas Galicją – stała się jego kolebką. Po upadku powstania listopadowego – mimo wzmożonej represji zaborców – powoli odradzała się myśl o nowym zrywie patriotycznym, która zrealizowana została w akcie powstania styczniowego. Słowa wiersza żyjącego w tym okresie pisarza i poety – Władysława Ludwika Anczyca (1823-1883) oddawały te nastroje i stały się wkrótce hymnem bojowym, który na swych ustach nieśli walczący w powstaniu styczniowym.

Przypomnijmy go sobie:

Hej, strzelcy, wraz – nad nami Orzeł Biały,

A przeciw nam śmiertelny stoi wróg…

Bardzo możliwe, że właśnie one stały się spiritus movens powołania do życia w 1908 roku na terenie Galicji tajnego Związku Walki Zbrojnej, którego inicjatorem był późniejszy generał – Kazimierz Sosnkowski. Przez dwa lata organizacja ta działała konspiracyjnie, aby w 1910 roku zostać przekształconą w już jawne Towarzystwo Polskich Drużyn Strzeleckich. Ostatecznie 31 lipca 1911 roku władze austriackie zatwierdziły jego działalność jako organizacji wojskowej, której podstawowym zadaniem jest przygotowywanie kadr oficerskich i podoficerskich do walki zbrojnej przeciw Rosji. Głównymi działaczami Towarzystwa  byli – jak pokazały historyczne dzieje – niezwykle ważne persony dla losów Polski: Kazimierz Sosnkowski, Józef Piłsudski (główny komendant), Władysław Sikorski i Walery Sławek. Organizacja ta szybko rozprzestrzeniła się nie tylko na terenie Galicji, lecz także w Królestwie Polskim (zabór rosyjski) i konspiracyjnie w zaborze pruskim.

Towarzystwo Polskich Drużyn Strzeleckich działało na terenie Galicji pod dwoma nazwami. W okręgu lwowskim jako Związek Strzelecki, zaś w okręgu krakowskim – Strzelec. Bardziej precyzyjne informacje dotyczące rozbieżności między nimi podaje Tadeusz Wawrzyński w swej pracy – Militarne aspekty odzyskania niepodległości, w świetle akt Centralnego Archiwum Wojskowego, gdzie wyjaśnia:

Polskie Drużyny Strzeleckie  (pełna nazwa – Towarzystwo Polskich Drużyn Strzeleckich), jawna organizacja wojskowa, zatwierdzona przez władze austriackie 31.07.1911 roku. Działa  legalnie przede wszystkim na terenie Galicji, w mniejszym zakresie – nielegalnie – w Królestwie Polskim i zaborze pruskim. Bezpośrednio kierowała nimi Armia Polska; organizacja ta powstała w październiku 1910 roku z przekształcenia, działającego na przełomie lat 1908-1909 we Lwowie, tajnego Polskiego Związku Wojskowego. PDS stawiały sobie te same cele co Strzelec, z którym współpracowały w sprawach wojskowych.

Idee tej organizacji szybko rozprzestrzeniły się – na co duży wpływ miał Józef Piłsudski, który w sierpniu 1914 r. stworzył Legiony Polskie, które były – jak pisał Tadeusz Wawrzyński – pierwszą i największą polską formacją wojskową walczącą na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej.

XXVI Polska Drużyna Strzelecka w Tymbarku

Dość szybko, bo już w 1912 roku – organizacja ta powstała w Tymbarku i została zarejestrowana  jako Towarzystwo w Tymbarku – XXVI  Polska Drużyna Strzelecka  w Tymbarku. Posiadała własną pieczęć owalną z nazwą oraz z godłem Orła Białego w koronie (środek).

Od tego czasu mija już prawie wiek, który przyniósł wiele zmian. Przez nasz kraj – a tym samym i przez Ziemię Tymbarską – przetoczyły się dwie wojny światowe, powodując przerwy w funkcjonowaniu organizacji. Niestety również niemal wszystkie dokumenty związane z tymbarskim Strzelcem uległy zniszczeniu a  wiele ważnych faktów zapomnieniu. Pierwsi członkowie Strzelca odeszli na wieczną wartę, a w pamięci następnych pokoleń powstały ogromne luki.  Dlatego też żywimy nadzieję, że spisana na tych kartach historia uchroni to, co jeszcze można ocalić od zapomnienia.

Trzy okresy Strzelca w Tymbarskiej Ziemi   

Historię tymbarskiego Strzelca  możemy podzielić na trzy okresy:

• 1912-1914 – od założenia drużyny strzeleckiej w Tymbarku do czasu wybuchu I wojny światowej (okres zawieszenia działalności).
• 1930-1939 – ppor. Jan Kordeczka, były Strzelec i żołnierz Wojska Polskiego reaktywuje drużynę Strzelca. Na skutek wybuchu II-ej wojny światowej i niemieckiej okupacji przerwano jej funkcjonowanie. Niemożliwym staje się również jej wznowienie po wyzwoleniu w 1945 r., gdyż nowe władze polityczne zawieszają działalność Strzelca na terenie całego kraju. Dopiero po upadku komunizmu nastają bardziej pomyślne dla organizacji czasy.
• Okres trzeci rozpoczyna się 2 kwietnia 1993 roku, po długiej 54-letniej przerwie. Jej wznowienie zawdzięczamy wysiłkowi, znanego w środowisku tymbarskim, młodzieżowego działacza – Mieczysława Wawrzyniaka, Roberta Nowaka, pracownika Urzędu Gminy w Tymbarku i działacza PTTK Piotra Dębskiego

Dużą pomocą w spisaniu Dziejów Związku Strzeleckiego w Tymbarku jest praca Tadeusza Wawrzyńskiego  Materiały źródłowe do dziejów  Polskich Organizacji Wojskowych 1908-1914, dzięki której dowiadujemy się o tym, że w Centralnym Archiwum Wojskowym zachowała się pewna część  akt PDS  w Tymbarku:

Z największego przed II wojną światową  zespołu archiwalnego Polskie Drużyny Strzeleckie, liczącego 136 j.a. (jednostek archiwalnych), zachowało się jedynie 6 j.a. Na uwag zasługują tu wykazy członków PDS w Tymbarku, statuty i okólnik.

Dzięki staraniom funkcjonującej obecnie jednostki strzeleckiej w Tymbarku Centralne Archiwum Wojska Polskiego w Warszawie przekazało 14 stron kopii znajdujących się tam dokumentów z Tymbarku, a złożonych w tamtejszym archiwum 28 lutego 1913 roku. Są to:

1. Karta przyjętych przez Archiwum akt z Tymbarku – z datą 28.2.1913 r.;
2. Prawdopodobnie – (część) planu pracy statutowej – punkt: 2,3,4 i 5 oraz podpisy członków Zarządu;
3. Spis członków czynnych Polskiej Drużyny Strzeleckiej w Tymbarku oraz odcisk pieczęci;
4. Wykaz członków z zaznaczeniem członków wspierających i rezerwowych;
5. Kopia pisma, w którym Strzelcy zwracają się do całego społeczeństwa z prośbą o dobrowolne składki, dzięki którym można będzie prowadzić drużynę;
6. Notatka wskazująca autora pisma do Ameryki, dzięki któremu uzyskano 15 dolarów amerykańskich w 1913 r.;
7. Pismo Sokoła z Limanowej zapraszające do wzięcia udziału w uroczystości związanej z rocznicą Konstytucji 3-go Maja;
8. Notatka dotycząca odpowiedzi na pismo Sokoła. Wykaz 9 członków oraz  notatki związane z wydatkami;
9. Zawiera 2 nazwiska członków założycieli i ich podpisy;
10. – 13. Wykaz członków wspierających Strzelca w 1914 r.;
11. Karta z notatką – Wręczam rotm. Schaitlowi z G.I.S.Ż – Kraków, d. 22/V 1929 i podpis.

Ponadto przekazano kopie Statutu Polskiej Drużyny Strzeleckiej oraz legitymacji i karty personalnej jej członka. Po ich uzyskaniu oraz przestudiowaniu innych akt znajdujących się w archiwum parafialnym w Tymbarku i Kronice Strzeleckiej udało się – chociaż w ogólnym zarysie – odtworzyć historię tymbarskich Strzelców. Jak wynika z uzyskanych danych, pierwszy zarząd drużyny stanowili: 

• prezes – ks. Stanisław  Płonczyński
• viceprezes – Jan  Wożniczka
• sekretarz – Mikołaj Pałka, członek „Zarzewia”, organizator XXVI PDS w Tymbarku
• skarbnik – Jan Kubatek
• gospodarz – Marcin Steczowicz.

Zaś pierwszymi członkami tej drużyny, według otrzymanych dokumentów, byli:

1. Stanisław Płonczyński
2. Jan Wożniczka
3. Wojciech Kaptur
4. Marcin Steczowicz
5. Mikołaj Pałka
6. Jan Kuc
7. Mikołaj Kurek
8. Józef Zborowski
9. Jan Kaim
10. Marcin Kapturkiewicz
11. Józef Piętoń
12. Józef Ranosz
13. Florian Kapturkiewicz
14. Józef Kapturkiewicz
15. Jan Kubatek
16. Władysław Kaim
17. Władysław Kuc
18. Antoni Natanek
19. Józef Steczowicz
20. Jacenty Sędzik
21. Kazimierz  Kapturkiewicz
22. Jan Czyrnek
23. Jan Kordeczka
24. Józef Kurek
25. Jan Kapturkiewicz .

Generalnie, początkowy okres działalności Strzelca to czas dużych przemian gospodarczych i  napięć politycznych w Europie. Jedni wyjeżdżają za chlebem do Ameryki lub na Sachsy, inni zostają zaś powołani do armii austriackiej. Liczba członków Strzelca szybko wzrastała – mundur i karabin oraz związane z nimi przygody wpływają zachęcająco na młodych –  tak, że w 1913 roku liczyła czterdziestu trzech i wokół  tej liczby się wahała. Szczególnie uwydatniło się to, kiedy Józef Piłsudski powołał do życia Legiony Polskie. Wielu Strzelców wstąpiło w ich szeregi. Do Krakowskich Oleandrów w roku 1914 udało się kilkunastu Strzelców – drużyniaków pod komendą Jana Kordeczki. O tamtych wydarzeniach dowiadujemy się z zachowanej kroniki tymbarskiego Strzelca, którą kilka lat temu jednostce przekazał Pan Jerzy Giza.

Według zebranych danych, inicjatorem utworzenia w Tymbarku drużyny strzeleckiej oraz jej właściwym organizatorem był Michał Pałka, członek „ Zarzewia „ a pierwszym prezesem  ks. Stanisław Płonczyński – rodak tymbarski, syn tutejszego organisty. Został wyświęcony w Rzymie ad solam missam. O jego późniejszej pracy wiemy bardzo niewiele. Sam o sobie mówił, że parę lat był wikarym w Tuluzie we Francji, wreszcie osiadł w Tymbarku na swem patriomonium, bo jurysdykcji ad exicipiendas confessiones z powodu małych studiów do końca życia nie miał. Wiemy jednak, że mimo słabego zdrowia, był  bardzo aktywny i chętny do pomocy w pracach parafialnych. Stwierdza to również  notatka w Kronice Parafialnej (rok 1925, s. 61 – 62):

W czem jednak mógł wspomagał  miejscowego i sąsiednich proboszczów, bo był bardzo usłużny. Odprawiał więc w każdą niedzielę i święta sumy, nieszpory, chrzcił, pomagał w kancelarji, uczył w szkole, gdy nie było wikarego, i prowadził kasę Raiffeisena zwaną później kasą Stefczyka.

W latach 1923/24 uczył religii w szkole podstawowej w Zawadce. Ponadto, co nas najbardziej interesuje, pracował z młodzieżą zakładając w Tymbarku drużynę Strzelca. Był słabego zdrowia. O jego ostatnich godzinach życia pisze proboszcz, ks. Józef Szewczyk:

Dnia 23 września (środa) zawiozłem do Krakowa do lekarza ks. Stanisława Płonczyńskiego. Był słaby od dłuższego czasu, lecz odprawiał Mszę św. Dopiero od dwóch tygodni w niektóre dni nie potrafił odprawiać, ale tylko w niektóre dni kładł się do łóżka. W niedzielę 20/9 jeszcze miał Mszę św. Był u lekarza, nie można jednak było poznać choroby. Kiedyśmy wysiedli w Krakowie na peron osłabł tak dalece, że nie mógł iść. Po przejściu kilkadziesiąt kroków posadziłem go na ławce na peronie, poddałem mu żal za grzechy, rozgrzeszyłem i nie wiem nawet kiedy życie zakończył. Zwłoki sprowadził siostrzeniec Stanisław Rosiek do Tymbarku. Pogrzeb odbył się 28/9. (1925 r.)

Strzelec a Sokół

Omawiając działalność drużyny strzeleckiej w Tymbarku, w świetle znanych nam dokumentów, warto również wspomnieć o więzi i współpracy Strzelca z bratnią organizacją, jaką  był Sokół    (pismo limanowskiego Sokoła, zapraszające Strzelców z Tymbarku  na uroczystość uczczenia rocznicy Konstytucji 3-go Maja w Limanowej i odpowiedź tymbarczan. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”  powstało w 1867 roku we Lwowie. Jego celem była działalność oświatowa w dziedzinie kultury fizycznej oraz gimnastyczno-sportowej. Działał na terenie całej Galicji. Częściowo konkurował ze Strzelcem, kiedy to w 1912 roku utworzono również organizację wojskową pod nazwą Sokole Drużyny Polowe. W powiecie limanowskim takie drużyny istniały w Limanowej i Mszanie Dolnej.

 Z otrzymanych dokumentów, które obrazują początki Strzelca warto jeszcze zapoznać się z dokumentami, jakie wysłano do Ameryki z prośbą o wsparcie finansowe (załącznik nr 5). Drużyna nie miała możności uzyskania wsparcia ani przez dotacje rządowe ani też od „sponsorów”, jak to jest obecnie praktykowane. Była skazana na samofinansowanie, jednakże składki członkowskie czy też drobne datki od innych osób nie wystarczały na zakup – niezbędnych do prawidłowego działania drużyny – mundurów i innego wyposażenia (broni, amunicji, itp.). Te potrzeby skłoniły Strzelców do zwrócenia się do Polonii amerykańskiej z prośbą o pomoc. Mieli nadzieję, że rodacy pracujący za oceanem pomogą im w uzyskaniu potrzebnych funduszy. I owszem otrzymali je – jak podaje krótka notatka znajdująca się w Centralnym Archiwum Wojskowym z roku 1913 – w kwocie 15 dolarów amerykańskich (załącznik nr 6). Z powyższej notatki dowiadujemy się również, że – prawdopodobnie, w międzyczasie – zaszła zmiana w składzie Zarządu drużyny. Miejsce księdza Płonczyńskiego zajął Jan Steczowicz, co widnieje w podpisie w/w notatki .

Pozostałe dokumenty, jakie otrzymano z Centralnego Archiwum Wojskowego, to wykazy czynnych członków Polskiej Drużyny Strzeleckiej w Tymbarku i członków wspierających go finansowo w postaci dobrowolnych składek z lat 1913 i 1914 . Szczególnie interesujące są notatki dokonane na tych wykazach, które wiele mówią nam o zmianach i ich powodach, jakie zachodziły w składzie członków Strzelca. Przeważnie były to wcielenia do armii austriackiej lub wyjazd w poszukiwaniu zarobku – przeważnie do Ameryki. Potwierdzeniem tego są losy Marcina Steczowicza, który wyjechał do Ameryki skąd przesłał część zarobionych przez siebie pieniędzy do Tymbarku na wsparcie Strzelca i Legionów Piłsudskiego.

Działalność drużyny strzeleckiej w Tymbarku w latach 1912-1914 kończy wybuch I-ej wojny światowej. W 1918 roku, mimo uzyskanej niepodległości, drużyna strzelecka w Tymbarku nie wznowiła swej działalności. Przyczyn, jakie to sprawiły było wiele. Poznamy je dobrze przeglądając karty historii oraz kroniki tutejszego środowiska.

Siwe mundury wracają do Tymbarku

Drugi okres działalności Strzelca w  Tymbarku  rozpoczyna się w 1930 roku, kiedy to na Rynku miasteczka znów pojawiły się siwe mundury strzeleckiej braci. Rozpoczęto ćwiczenia strzeleckie, oparte teraz na nowym, bo już polskim regulaminie, w oparciu o wojsko polskie, do którego przysposabiała się młodzież. Wznowienie działalności w Tymbarku zawdzięcza się ppor. Janowi Kordeczce – byłemu członkowi Strzelca w Tymbarku (z roku 1913), a następnie legioniście Piłsudskiego. To on – po zakończeniu wojny i odbyciu zasadniczej służby wojskowej – wrócił w rodzinne strony, gdzie zaczął intensywnie działać społecznie, reaktywując – między innymi – także drużynę strzelecką. O tym okresie mówią zapiski w Kronice Strzeleckiej.

 Jak już wyżej wspomniano, Strzelca w roku 1930 reaktywował ppor. W.P. Jan Kordeczka. On też został jego prezesem, a zarazem i komendantem. jego następcą został Kazimierz Norowski, który prowadził drużynę do września 1939 roku.

Strzelec w spódnicy

Co ciekawe, ostatnio dowiedzieliśmy się, że w tym okresie w Tymbarku działała również żeńska drużyna strzelecka, którą prowadziła początkująca wówczas nauczycielka – Julia Steczowicz, córka Marcina Steczowicza. Obie drużyny – tak męska, jak i żeńska – brały czynny udział w życiu tutejszego środowiska, zwłaszcza we wszystkich uroczystościach państwowych, religijnych czy środowiskowych. Ściśle współpracowały z innymi organizacjami, szczególnie zaś z jednostką Ochotniczej Straży Pożarnej w Tymbarku. Miały z nią wiele wspólnych celów i zadań, w śród których można wyliczyć: honorowe asysty podczas procesji Bożego Ciała,  wartę przy grobie Pana Jezusa w Wielkim Tygodniu, a szczególnie tę z 28 kwietnia 1935 roku z okazji zakończenia jubileuszu 1900 – letniej rocznicy śmierci Pana Jezusa, podczas której przy nowo wybudowanym Domu Parafialnym w Tymbarku ustawiono duży krzyż. W pamięć wpisała się również asysta z 18 lipca 1929 roku w czasie przejazdu prezydenta Rzeczypospolitej, Ignacego Mościckiego przez Tymbark. Nieodzownym był ich udział w trakcie organizowanych uroczystości lokalnych, jak np. poświecenia nowego budynku Spółdzielni Mleczarskiej w Tymbarku (9 grudnia 1927 r.) czy przy uroczystości powstania Podhalańskiej Spółdzielni Owocarskiej  (1936 r.) i innych pomniejszych. 

Nadzór nad drużyną  strzelecką z ramienia Zarządu Powiatowego pełnili: por. Franciszek Bogacz,  por. Oleś i sierżant Walkowicz. Informację tę potwierdził strzelec tamtejszej drużyny ś.p. druh Jan Wątroba, wieloletni komendant gminny strazaków.

Co prawda skromne to wiadomości, jednakże należy pamiętać, że były to czasy, kiedy ludzie żyli w wielkim niepokoju spowodowanym wydarzeniami związanymi ze zbliżającą się II wojną światową, wybuch której znów spowodował  długą przerwę w działalności Strzelca. Najpierw bowiem działania wojenne nie pozwalały na jego działalność, zaś po ich ustaniu nowe władze PRL nie uznawały tej organizacji. Okres drugi istnienia Strzelca w  Tymbarku  pozostawiamy bez zakończenia, w nadziei na szersze jego uzupełnienie…

cdn

Na podstawie opracowania ś.p. Stanisława Wcisły – Robert Nowak

IWS – przypominam, że na portalu umieszczony jest scan Kroniki Oddziału Związku Strzeleckiego w zakładce HISTORIA, a następnie KRONIKA ODDZAŁU ZWIĄZKU STRZELCKIEGO

https://tymbark.in/category/historia/kronika-oddzialu-zwiazku-strzeleckiego/page/3/

„Przetrwała w ukryciu najcięższe chwile w historii: II wojnę światową, czas komuny i okres stanu wojennego. Kronikę przekazał w 2010 roku dowódcy tymbarskiego Strzelca Pan Jerzy Giza – mieszkaniec gminy Tymbark. Zawarte w niej zapiski są kopalnią wiedzy o działalności patriotycznej w Tymbarku w okresie międzywojennym, prowadzonych szkoleniach dzieci i młodzieży w zakresie przysposobienia wojskowego przed wojną oraz udziału w licznych przedsięwzięciach patriotycznych i wojskowych na terenie gminy, powiatu i innych.

W 25-lecie reaktywacji  tymbarskiego Strzelca (2 kwietnia 1993 roku) „